تأملات سفر به شیراز

                              دکتر دیوید آر. کول، استادیار دانشگاه وسترن سیدنی

                                           برگردان: امین ایزدپناه، دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه شیراز                                    

یادداشت مترجم: دکتر دیوید آر کول، استادیار رشته فلسفه تعلیم تربیت دانشگاه وسترن سیدنی و عضو انجمن فلسفه تعلیم و تربیت استرالیا، زاده ­ی انگلستان است و از سال 2008 در استرالیا زندگی می­کند. در مدت برگزاری هفتمین همایش سالانه انجمن فلسفه تعلیم و تربیت ایران (28، 29 و 30 اردیبهشت 1395) و چند روز پس از آن دانشکده علوم تربیتی و روان­شناسیِ دانشگاه شیراز میزبان ایشان بود و متن پیش رو چکیده ­ای است از تأملات فلسفی وی درباره تجربه سفرش به ایران و اقامت در شیراز. برای آگاهی خوانندگان این متن باید بگویم ایشان را فردی فروتن، شوخ ­طبع، بسیار علاقمند به گفت ­وگو و آماده دانستن درباره دیگری یافتم. در مدت حضور دکتر کول در ایران گفت ­وگوهایی طولانی را به صورت گروهی و دو نفره میان او و دیگران را شاهد بودم که حکایت از نگاه عمیق فلسفی او درباره آموزش، فلسفه، محیط زیست، جهانی­ شدن، مصرف­ گرایی و تاثیر رسانه ­های جمعی و نوظهور بر افکار مردم داشت. در نخستین روز حضور ایشان در شیراز کارگاهی با عنوان «تفکر انتقادی در قرن 21» برنامه­ ریزی شده بود که با وجود خستگی ناشی از توقف 20 ساعته بین دو پرواز و اختلاف زمانی سیدنی و شیراز، که به دلیل ناهماهنگی ساعت بدن با وضعیت شبانه روز در مکان جدید فعالیت­های روزانه هر کسی را مختل می­کند، جلسه ­ای به یادماندنی و پر از گفت­ وگوهای فلسفی از آب درآمد، اتفاقی که در همان آغاز برخورد دکتر کول با دانشجویان و استادان ایرانی فلسفه تعلیم و تربیت کار خود را کرد و کیفیت بحث­ها و پرسش­ها او را به شوق آورد. چند هفته پس از بازگشت به استرالیا ایمیلی از ایشان دریافت کردم که متن پیش رو ضمیمه آن بود. بد ندیدم شما را نیز در خواندن آن سهیم کنم.

معمولا آن چه از سفر انتظار دارید چیزی نیست که در عمل با آن روبرو می­شوید. وقتی قرار شد برای سخنرانی و ارائه کارگاهی آموزشی در همایش سالانه انجمن فلسفه تعلیم و تربیت ایران، به میزبانی دانشگاه شیراز، به این شهر در ایران سفر کنم اصلا نمی­دانستم باید در انتظار چه چیزی باشم. تاریخ خیره ­کننده و نیز هویت مدرن ایران امروز همواره از چشم ما غربی­ ها از انقلاب 1357 به این سو پنهان نگاه داشته شده ­است. غرب، با تعریف مخصوص به خودش، از نمایاندن زندگی روزمره ایرانیان پرهیز کرده­ است. رسانه ­های ما به وقتش اخبار "جنگ بر ضد تروریسم" و درگیری­های خاورمیانه را، که گویی هیچ وقت پایان نمی­ یابد، به خورد ما می­دهند. ایران با این درگیری­ ها پیوند خورده است اما عوامل و نیروهای ژئوپولتیک پشت سر این قضایا به ندرت از سوی رسانه­ های غربی مورد بحث و تحلیل قرار می­گیرند. در واقع ما غربی­ ها در خلاء اطلاعات ژئوپولتیک نگه داشته­ شده­ ایم. تصویر واقعیت­های جنگ بی­درنگ بر صفحه رسانه­ های ما به نمایش درمی­ آیند، اما ریشه­ های این درگیری و بحران و پیامدهای آن برای شهروندان جامعه جهانی (از جمله ایرانیان) به ندرت درک شده­ است و بحثی جدی درباره نیروهای رودررو نیز به چشم نمی­ خورد. من به درون این خلاء [اطلاعاتی] پای گذاشتم و هنوز در تلاش برای فهم آن هستم.

برای پرواز به شیراز و نیز برای بازگشت، ناچار بودم در شهر ساحلی و بیابانی پرزرق و برق دوحه توقف داشته باشم. ثروت باورنکردنی به­ دست آمده از منابع زیرزمینی و دسترسی به بازارهای داد و ستد مالی جهانی به قطری­ها فرودگاهی بسیار عظیم بخشیده است، که گویا تا ابد در کار ساخت و توسعه آن خواهند بود. این فرودگاه برای مسافرانی که از آن گذر می­کنند آخرین و به­ روزترین مشغولیت­های مصرفی را فراهم می ­آورد. این غول عظیم پیکر مسافران را کوچک جلوه می­دهد، هوش و حواس را می ­رباید و حس کرختی، تنهایی، بهت و ترس به انسان می­دهد. در دوحه که بودم این مکاشفه نفتی به سراغم آمد؛ وقتی ذخیره­ های به ­ظاهر بی­ پایان میدان­های نفتی و گازی ته می­کشند و قطر آس و پاس می­شود؛ ریگ­های بیابان دوباره برمی­گردند و جای جمعیت مسافرانِ در رفت و آمد روی کف­پوش­های سالن­های فرودگاه را می­گیرند، هوای تهویه شده جای خود را به گرمایی طاقت ­فرسا و همیشگی داده که اکنون شیشه و فلز آن را تشدید کرده است. یادگار بی­ نظیر پول و قدرت انسان­مدارانه اکنون به اسکلتی تبدیل شده که بادهای صحرا و دریا در آن می­پیچد. دیگر کسی گذرش به دوحه نمی­ افتد. فرودگاه دوحه [نشانی از] پارادایم توسعه ناپایداراست، توسعه ­ای بناشده بر جریان سیال سرمایه، که فقط تا زمان وجود تقاضا برای کالاهای عرضه­ شده اش دوام دارد. برای سیاره ­ای که با گرمایشی افزاینده روبرو است، و با در نظر گرفتن پیامدهای گسترده پیش­بینی ­ناپذیر آن از جمله شورش­ها، انقلاب­ها و جنگ­های آینده که بر سر بقا درخواهند گرفت، مکان­هایی چون فرودگاه دوحه حکایت از تلف کردن منابع و کوشش برای سرمایه­ گذاری در امپراتوری­ های نفتی­ ای دارد که گویی منابع­شان هرگز پایان نمی ­یابد. چنین مکان­هایی با همان سرعتی که از سوی شیخ­های نوکیسه نفتی و گازی برپا شده ­اند از هم خواهند پاشید، فرومی­ریزند و جایشان را تلی از شن و ماسه می­گیرد.

غرق در این افکار، فاصله کوتاه هوایی دوحه تا شیراز را پیمودم. نمایش پر تلألو و متظاهرانه ثروت جای خود را بی­درنگ به فرهنگی کهن داد که از لطمه­ های مفرط جهانی­ شدن به دور مانده بود. فرودگاه شیراز در مقایسه با دوحه بسیار کوچک­تر بود و خودروها و کامیون­های در رفت و آمد در خیابان­های کهنه­ تر بودند. ساختمان­ها نیز به سبک برج­های شیشه­ای دوحه نبودند. شیراز که از سده­ها پیش­تر در دره­ای خشک جای گرفته، آسوده و آرام در جایگاهش نشسته بود. مردم شهر در پی کارهای روزانه ­شان در آمد و شد بودند، ظاهرا بی­خبر از فاجعه ­ای که آن سوی آب در حال رخ دادن است. با این حال گرد و غبار شبه جزیره عربستان، اگر باد از آن سمت بوزد، شیراز را بی­ نصیب نمی­گذارد. وضعیت کنونی جهان و وابستگی به سوخت­های فسیلی را نمی­توان انکار کرد. ایران در قلب این وضعیت قرار دارد و تاثیر محدودیت­ها و تحریم­های وضع شده از سوی غرب در خیابان­ها، کافه­ ها و راهروی ساختمان­ها موضوع بحث مردم این سرزمین است. این واقعیت که وضعیت ژئوپولتیک کنونی به طرزی ماهرانه­ در سطح خیابان­ها به بحث کشیده می­شود، ایران را متمایز می­کند و حکایت از هویت ایرانی پرمایه ­ای دارد که به شکلی بی­ مانند برخلاف جریان غالب سرمایه ­داری غرب است.

زمانی را که در دانشگاه شیراز به برگزاری کارگاه، ارائه سخنرانی در جمع شرکت کنندگان در همایش و نیز گشت­ وگذار در مکان­های دیدنی و باستانی شیراز و اطراف آن گذراندم بسیار لذت­بخش بود. به­ ویژه از کیفیت بالای تعامل و ارتباطی که از سوی شرکت­کنندگان در کارگاه تفکر انتقادی در قرن بیست و یکم دریافت می­کردم و نیز از پرسش­های ژرف و دقیق آنان بسیار تحت تأثیر قرار گرفتم. دریافتم که این مخاطبانم به شیوه­ای متفاوت از مخاطبان استرالیایی­ ام با موضوع درگیر شده­ اند. شاید به این دلیل که فلسفه تعلیم و تربیت هنوز در ایران مورد مطالعه و بررسی قرارمی­گیرد، حال آن­که در بیشتر دانشکده­ های علوم تربیتی استرالیا به فعالیتی جانبی و راکد فروکاسته شده است. دلیل دقیق این تفاوت سطح در برخورد مخاطبان هرچه هست، برداشت من چنین بود که دانشجویان علوم تربیتی در ایران می­توانند پرسش­های خود درباره فلسفه تعلیم و تربیت را بسیار روشن­تر از بیشتر دانشجویان علوم تربیتی در استرالیا بیان کنند. در مدت اقامتم در شیراز در این اندیشه بودم که شاید این تفاوت در ژرفا و دقت فلسفی را بتوان در فرهنگِ صفحه نمایشیِ سطحی و آکنده از رسانه­ های جمعی گسترش یافته در غرب یافت. اگرچه به طور قطع شاهد تمایل به برخی ارزش­های جاری غربی در ایران بودم، اما خبری از آگهی ­های بازرگانی فراگیری که در غرب زیر پوشش ارزش­های نئولیبرالی و بازار تبلیغ می­شوند نبود.

مختصر بگویم، خاطره هایی صمیمی از ایران و شوق به بازگشت به این سرزمین در من به وجود آمده است. به نظر می­رسد یخ وضعیت جهانی و ژئوپولتیک فعلی در مورد ایران تا حدی در حال آب شدن است و ایران در حال بازگشت به جریان بین­ المللی سیاست و زندگی است. بهتر آن است [که ایرانیان] دست به گزینش ارزش­ها و شیوه ­هایی از زندگی که قصد در پیش­گرفتن­ شان را دارند بزنند. شتاب نسنجیده  به سوی غرب اشتباهی فاجعه­ بار خواهد بود. بازگشتی فکورانه و سنجیده به جریان روابط جهانی نه تنها به سود ایرانیان بلکه به طرز چشمگیری به سود بقیه دنیا خواهد بود تا بتواند دوباره به تعامل با یکی از سرچشمه­ های فلسفه و هنر، و احتمالا سخنان تازه­ای در آینده، بپردازد.

A trip to Shiraz and back